Ukrayna’nın “milli şair”i Taras Grigoroviç Şevçenko’nun (1814-1861) otobiyografik romanı “Ressam”dan emanet alarak dillendirmek gerekirse; “Yeryüzünde melek niteliğine sahip, iyilik sembolü olan bu insanların payına, neredeyse her dönemde neden hep keder ve acı düştüğü, sorgulanması gereken bir olgu”dur.(1)
Sorgulama öncesi kısa bir coğrafî ve tarihî durum tespiti yapmak şarttır: Ukrayna, sıradan bir Slav yurdu değil Avrupa ile Asya arasında köprü ve yüzölçümü itibariyle Avrupa’nın en büyük ülkesi. 603 bin 549 kilometrekare yüzölçümüyle ülkemizin dörtte üçü büyüklükte. 1478-1774 arası 296 yıl Osmanlı idaresinde kalmış; Evliyâ Çelebi (1611-1682) “Seyahatnâme”sinin beşinci cildinde Ukrayna’yı özellikle -bugünkü- “özerk/de jure” cumhuriyet olan Kırım’ı ve Tatar Türkleri’ni yemek kültürleri, elbise tasvirleri, silahları, sazları, din ve dil örnekleriyle ayrıntılı anlatır. Yaklaşık 50 milyonluk nüfusunun beşte biri Ruslar’dan oluşmakla birlikte nüfus yapısı değişkendir; Rusya’nın Kırım’ı ilhakı, göçler ve savaş başlıca sebepler.
Kuzeydoğu ve doğuda Rusya Federasyonu, güneybatıda Moldova ve Romanya, batıda Macaristan, Slovakya ve Polonya, kuzeyde Belarus’la (Beyaz Rusya) komşu olan, güneyde Karadeniz ve Azak Denizi ile 3783 kilometrelik kıyı şeridine ve “kara toprak/çernezyom” denilen dünyanın en verimli topraklarının üçte birine sahip Ukrayna, dünyanın “tahıl ambarı.” Dünya ihracat liginde ayçiçeği, arpa, soya ve buğday üretimiyle ilk beşte yer almakta. Kiev’in yanı sıra turistik ve jeo-stratejik önemdeki Harkov, Dnipropetrovsk, Odessa ve Donetsk şehirleri Ukrayna’nın diğer artıları. Resmi dili Ukraynaca, dini kompozisyonuysa yüzde bir Müslüman ve Yahudi azınlık dışındakiler Hristiyan.
Ukrayna toprakları, milattan öncesinden bugüne aralıksız yerleşim alanı olmuş; Herodotos’tan (MÖ 5.yüzyıl), İskitler’in (Sakalar), İsa’dan birkaç yüzyıl önce burada yaşadıklarını öğreniyoruz.(2) Sonrası; Kiev Knezliği, Moğol istilası, Polonya-Litvanya Birliği, Avusturya-Macaristan ve Osmanlı imparatorlukları, Rus Çarlığı, Kazak Hetmanlığı, Ukrayna Halk Cumhuriyeti, Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti. Ve 1991’de Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin (SSSC) dağılmasıyla bağımsız yapıya evrilen bugünkü Ukrayna; yasama, yürütme ve yargının ayrı olduğu, yarı başkanlık sistemi ile yönetilen üniter bir devlet.
24 Şubat 2022 yani Savaş öncesinin Ukrayna’sı Avrupa’dan bir kesitti; 2019 Kiev’indeyim, çevremizde lüks markalar giymiş havalı genç insanlar topluluğu, dünyanın en güzel kadınları, çılgın eğlence mekânları, Avrupa şirketlerinin ofisleri, Ukrayna halkında “bir Avrupalı olmanın gururu,” her yerde Avrupa Birliği (AB) bayrakları, SSCB’nin mirası her şey çoktan çöp olmuş, dahası bazı mekânlarda “Rusça konuşmak yasaktır!” tabelaları asılmış, Dostoyevski, Tolstoy gibi Rus yazarları okul kitaplarından çıkarılmış ve komünizm bir suç olarak tanımlanmış…
“Ukrayna neden önemli?” sorusunu Rusya-Ukrayna Savaşı bağlamında, bu bilgiler ışığında ve panoramik bir perspektifle irdelemek gerekecektir:
1) Rusya Perspektifi: Rusya gözüyle Ukrayna, olası NATO üyeliğiyle bir güvenlik tehdidi. Rus tarihsel terminolojisinde “kenardaki ülke” olarak tanımlanan Ukrayna, Rusya ile “yoldaş” olmasına karşılık kendini ayrıştıran bir “millet” konumuna sahip. Rusya-Ukrayna ilişkileri 2014’de, Kırım’ın ilhakıyla birlikte o gün bugündür hep gergin, çok gergin. Ukrayna tarihsel terminolojisinde Rusya’nın karşılığı “saldırgan ülke.” Vladimir V. Putin’in (1952-) Ukrayna’yı yeniden Kremlin’in denetim ve gözetimine sokma kararlılığının altındaki gerekçesi, Rusya’nın ileri karakolu olarak jeo-stratejik konumuyla Ukrayna’dan vazgeçilemez. Sonuç; Putin mesut bahtiyar!
2) Avrupa Perspektifi: Avrupa gözüyle Ukrayna, olası NATO üyeliğiyle kıtanın sınır güvenliğinin sigortası. Ukraynalı tarihçi Serhii M. Plokhy’nin (1957-) ifadesiyle; “Avrasya steplerinin Batı sınırında bulunan Ukrayna yüzyıllardır Avrupa’nın kapısıdır.”(3) Tersi, Ukrayna için varoluşsal riskler, Avrupa için de refahını ve ekonomisini sarsıcı yüksek riskler demektir; doğalgaz ihtiyacının yarısını Rusya’dan tedarik eden Avrupa ülkeleri bir yandan da doğalgaz tedarikçilerini çeşitlendirmek için liderleriyle Afrika turlarında.
Cezayir, Angola ve Nijerya’nın yanına Senegal’i, Güney Afrika’yı eklemek istiyorlar. Avrupa ya risk alacak bahaneler arkasına saklanmayacak, Ukrayna’ya verdikleri sözleri tutacak, Avrupa’daki Rusya’nın varlıklarına el koyacaktır (4) ya da “tedirgin” yaşamaya alışacaktır. 19.yüzyılda Napolyon Bonaparte ile Fransızlar, 20.yüzyılda Adolf Hitler ile Almanlar Rusya’yı ele geçirme planlarından sonuç alamayınca, Avrupa, 21.yüzyılda Ukrayna’yı “tampon ülke” olarak konumlandırarak bir kesin çözüm üretmeye çalışmışsa da yine başaramamıştır. “Mecburi istikamet” refah devletinden savaş devleti yapılanmalarına geçişi işaret ederken Avrupa kendi ayakları üzerinde durabilecek midir? Sonuç; AB tedirgin!
(Avrupa’nın bağımsız bir güvenlik mimarisi oluşturması demek, üst düzey sosyal refah politikalarının sonu demek olacaktır. Bu nedenle Avrupa, bağımsız bir güvenlik stratejisi geliştirmek konusunda ya kararlı bir adım atacak ya da uluslararası gelişmelerin pasif izleyicisi olmayı sürdürecektir. Dün Osmanlı’ya “hasta adam” diyenler bugün itibariyle bu hâl üzeredir!)
3) ABD Perspektifi: Beyaz Saray gözüyle Ukrayna, sıradan bir “kaz gelecek yerden tavuk esirgenmez” faaliyeti. Donald J.Trump’ın (1946-) sanki Ukrayna ABD’ye karşı bir savaş kaybetmiş de Kiev yönetimine sömürgeci bir anlaşma dayatması bu faaliyetin ete kemiğe bürünmüş hâli. Maden anlaşmasının içeriği “Ukrayna neden önemli?” sorusunun cevabıdır; Ukrayna lityumdan titanyuma, berilyumdan manganeze, galyumdan uranyuma, grafitten nikele kadar birçok nadir ve değerli minerale sahip. Bu madenler, akıllı telefonlarımızdan elektrikli araç bataryalarına, LED ekranlardan bilgisayar çiplerine, fiber kablolardan rüzgâr türbinlerine, güneş panellerinden MR cihazlarına kadar günlük hayatımızın olmazsa olmazları. Hatta askerî teknolojilerde de İHA, radar, füze ve jet motoru üretiminde büyük önem taşıyorlar. Ukrayna, dünya mineral kaynaklarının yüzde beşine ve Avrupa’nın en büyük lityum rezervine (500 bin ton) sahip. Sonuç; Trump, Savaş’ın bir koyup beş alanı. “Savaştan mal kaçırmak” da kararlı ve isterik!
4) Ve Ukrayna Perspektifi: Avrupa uğruna Savaş’ta bir milyon Ukraynalı’nın öldüğü, on beş milyondan fazla Ukranyalı’nın ülkesini terk ettiği tahmin ediliyor; ülke topraklarının yüzde yirmi-otuzu Ruslar’ın eline geçerken Ukrayna ekonomisi (sanayi ve altyapı) çöktü. Ülkenin korkunç bir borç batağına gömülmesi de bonus. Sonuç; “Komedyen” başkanın faturası ağır!
Nazi işgali Budapeşte’si doğumlu Aşkenaz Yahudisi Macar vatandaşı George Soros (1930-), 1947’de İngiltere’den ABD’ye göçerek Wall Street’te kazandığı servetiyle kurduğu yüzden fazla ülkede faal “Açık Toplum Vakıfları/Open Society Foundations” ile SSCB’nin dağılmasıyla kurulan ülkelere ciddî ve yüklü finansal yardımlar yaparak bu coğrafyada etki alanı yaratmıştır. Bugünkü senaryoda payı büyüktür.
Olan biten karşısında Çin “sessiz gemi.” Acaba? Çin bu denklemin neresindedir derseniz; Çin, BRICS ile stepnedir.
Batı İttifakı’nın (ABD+AB) su alması dünyanın yararına, Trump’ın Rusya-Çin Kolektifi karşısında surda delik açma stratejisi havanda su dövmekten ibaret. Batı İttifakı her zaman kuralları koyan; Rusya-Çin Kolektifi ise her zaman koymadığı kurallara karşı da kazanmayı bilen taraftır. Tuhaf ama gerçek!
Ukrayna “Bir Afrika Prototipi,” masum ve mağdur… Mevzu, “dostlar alışverişte görsün”den daha incelikli ve daha hayati! Ukrayna topraklarının üstü Putin’in, altı ise Trump’un ilgi alanı; klişe ifadeyle gerisi teferruattır. Şevçenko ile başladık yine ona kulak vererek bitirelim; “hızlı kurulan dostluklar genellikle pahalıya mal olur. Özellikle de kuşku verici, ikiyüzlü kişilerle…”(5)
1962, İzmir doğumlu. İşletme eğitimli. Danışmanlık şirketi kurucu ortağı. DEİK Türkiye-Tanzanya İş Konseyi Kurucu Başkanlığı yaptı (2011). Tanzanya İşbirliği Forumu Başkanı (2014-). Türkiye’de bir ilki gerçekleştirerek Afrikatürk dergisini projelendirdi ve yayımladı (2019). Afrika Menekşesi adlı öyküsü, Tarık Dursun K. Öykü Ödülü’nde “yayımlanmaya değer” bulundu (2019). Dünya Siyasetinde Afrika adlı akademik kitap serisinin bölüm yazarlarından (2020-). Afrika Şiiri’ne dair ülkemizdeki en kapsamlı araştırma-incelemeyi yaptı ve yayımladı (2021). Afrika üzerine yazıyor, seminerler veriyor, arada Afrika’da yaşıyor.
- Şevçenko, Taras Grigoroviç (2022), Ressam (Çev. Varol Tümer), İstanbul: İletişim Yayını, s.38-39.
- Herodotos (2019), Tarih (Çev. Müntekim Ökmen), İstanbul: İş Kültür Yayını, s.103.
- Plokhy, Serhii (2017), Ukrayna Tarihi (Çev.G.Erdoğan-E.Güler-M.D.Yıldız), İstanbul: Feylesof Yayını, s.12.
- Stiglitz, Joseph E. – Andrew Kosenko (2025), Avrupa’nın Rusya’ya Karşı Güçlü Silahı, Karar gazetesi, 7 Mart 2025.
- Şevçenko, Taras Grigoroviç (2022), a.g.e., s.43.
