Çin, fason üreticilikten ve taklitçilikten zirveye; 1,5 milyara yaklaşan nüfus ve 20 trilyon USD’yi zorlayan GSYİH ile Amerika’nın ensesinde ikinci büyük ekonomi.
Afrika ise, 1.Sanayi Devrimi’yle başlayan süreçte Avrupa ile Amerika’nın beş yüzyıldır süregelen saltanatının emekçisi, bir “köle”. Sadece işgücü kaynağı olarak değil altından uranyuma, tarım alanlarından baharata aynî/nakdî sermaye kaynağı. Afrika’da bugün hâlâ 500 milyonu aşkın bir insan topluluğu yoksulluk sınırının altında yaşam mücadelesi vermektedir; elektriksiz ve temiz susuz. “Uyutulan dev” 2000’lerde Afrika Birliği (AfB) yapılanması ile silkelenmişse de etrafı aşıklarıyla kuşatılmış vaziyettedir; işbirliği forumları da bunlardan biri.
Uluslar arası işbirliği forumları ne işe yarar?
İşbirliği forumları modası/aygıtı 2000’li yılların başında keşfedildi. Ülkeler arası politik-ekonomik ilişkileri, ticareti, yatırımları ve işbirliklerini canlandırmak ve/veya daha ileriye taşımak amaçlı platformlar olarak tanımlayabiliriz. Gelişmiş ülkelerin gelişmekte olanları markajına alma etkinliği kısaca. “Kazan-kazan” sloganıyla vitrin oluşturulsa da amaç arka bahçe inşa etmektir. Afrika ile işbirliği forumu düzenlemeyen ülke yok desek yeridir. Afrika aşkı, tüm dünya ülkelerinin başını döndürüyor; Türkiye-Afrika İş ve Ekonomi Forumu (TABEF) ile ülkemizde listeye dâhildir.
FOCAC/Forum on China-Africa Cooperation nedir?
FOCAC, 2000 yılı Pekin doğumlu bir zirve. Genelde her üç yılda bir düzenleniyor, Pekin ya da bir Afrika ülkesi başşehrinde yapılıyor.
9.Çin-Afrika İşbirliği Forumu (FOCAC) 4-6 Eylül 2024 tarihleri arası Çin’in başşehri Pekin’de gerçekleştirildi. Çin ile AfB üyesi 53 ülke gelecek planları bağlamında dokuzuncu kez buluştular. (AfB üyesi Eswatini, Çin ile egemenlik ihtilafı içindeki Tayvan’ı tanıyan tek Afrika ülkesi olarak zirveye katılmadı.) 2000’li yıllarla birlikte Afrika’ya yönelik kredi açma, hibe desteği, altyapı müteahhitliği ve yeraltı kaynaklarına yatırım çalışmalarıyla kıtada gözle görülür bir etki alanı yaratan Çin, -Kuşak ve Yol Projesi- stratejik tercihlerine göre zirve gündemlerini şekillendirirken üç yıllık eylem planlarıyla da malî yardım ve kredi taahhütlerini, yatırım projelerini karara bağlamaktadır. 9.FOCAC’ın teması, “Modernleşmeyi İlerletmek ve Ortak Gelecek İçin Yüksek Düzeyli Çin-Afrika Topluluğu İnşasında El Ele Vermek” idi. Birleşmiş Milletler’in Portekizli Genel Sekreteri Antonio Guterres (1949-) de zirveye konuk oldu.
Çin Devlet Başkanı Şi Cinping (1953-), dünyanın içinden geçtiği büyük dönüşüm sürecinde “Global Güney” olarak adlandırılan gelişmekte olan ülkelerin uluslararası eşitlik ve adaleti savunmak için birlikte hareket etmesi gerektiği mesajını verdi. Çin, Afrika ile ilişkilerde “5 Hayır” ilkesine sadık bir ajanda takip etmeyi ihmal etmiyor; (1) Afrika ülkelerinin içişlerine karışmıyor, (2) Tercih ettikleri kalkınma modeline müdahale etmiyor, (3) Dışarıdan irade dayatmıyor, (4) Yardımlarını siyasî şarta bağlamıyor, (5) Yatırım ve finans işbirliklerinde bencil davranmıyor. Şi Cinping, borç batağındaki Afrika’ya önümüzdeki üç yıl boyunca yaklaşık 51 milyar USD bir finansman sağlayarak, daha fazla altyapı projesini destekleyecekleri sözünü verdi; “Çin ve Afrika dünya nüfusunun üçte birini oluşturuyor. Bizim modernleşmemiz olmadan global modernleşme olmayacaktır.”
FOCAC Eşbaşkanı Senegal Cumhurbaşkanı Bassirou Diomaye Faye (1980-), zirvenin Güney-Güney İşbirliği’ni somutlaştıran bir mekanizma olarak Çin-Afrika dostluğunun sağlamlaştırılması, meydan okumaların göğüslenmesi ve kalkınmalarının teşviki için önemli bir platform olduğunu paylaşırken “Global Güney”in el ele vererek daha kapsayıcı ve adil bir uluslararası düzen oluşturmaya çaba göstermesi temennisinde bulundu.
Çin’in Afrika ile ilişkileri, dünyadaki artan ekonomik gücü ve nüfuzu bakımından kritik eşik. Afrika “dünyanın hammadde deposu” ve tüketime aç genç nüfusu ile “dünyanın üretim üssü” Çin için müthiş potansiyel. Rakamlar da bunu teyit ediyor; Çin-Afrika ülkeleri ticaret hacmi 2000’de 14 milyar USD iken 2023’te 280 milyar USD’ye yükselmiştir.
Kritik madenler ve bunlara bağlı yatırımları başta olmak üzere Afrika’ya ilgisi her geçen gün biraz daha artan Çin’e karşı ABD-Avrupa koalisyonunun Çin malı elektrikli araçların ithaline gümrük duvarlarını yükseltmesi Çin için Afrika pazarının önemini artırmaktadır. Şanghay Uluslararası Çalışmalar Enstitüsü 2023 raporuna göre; Çin, Afrika kobaltının %72’sinin, manganezinin %58’inin, grafitinin %28’inin ithalatçısı konumundadır. Bu üç maden elektrikli araçların batarya üretiminde kullanılmaktadır. Yine Çin Gümrükler Genel İdaresi 2023 verilerine göre; Çin’in Afrika’ya elektrikli araç ihracatı bir önceki yıla oranla %291 artışla gerçekleşmiştir.
Çin’in Afrika’ya yönelimi; çok kutuplu dünyanın saygın ve etkin bir üyesi olmak hedefli uzun dönemli ve kapsamlı bir dış politika stratejisidir, ki kıtada sömürgeci geçmişe sahip olamayışı elini güçlendirmekte Afrika’nın en büyük ticarî partneri olma yolunda istikrarla ve hızla ilerlemektedir. Çin’in en fazla kredi sağladığı ülkeler, sırasıyla; Angola, Etiyopya, Kenya, Kongo Demokratik Cumhuriyeti, Sudan, Zambiya ve Kamerun’dur. Buna karşılık Çin, enerji ihtiyacının %25’ini Afrika ülkelerinden karşılamaktadır.
Sonuç; işbirliği şemsiyesi altında dostluklar palazlanmıyor sadece çıkarlar pazarlanıyor; yani sonuç değişmiyor. Afrika ülkelerindeki keyfi yönetimler (suni iç çatışmalar, askerî darbeler ve komşular arası sorunlar/anlaşmazlıklar) kıta dışı güçlere/devletlere karşı etkin ve ortak menfaatler odaklı politikalar geliştirmeyi ve uygulamayı engellemektedir. Bu tablo, önceki ve benzeri zirvelerde olduğu gibi 9.FOCAC’dan da Çin’in kazançlı çıkacağının teyididir. Afrika’nın bu zirvelerden gerçek anlamda kazanımlar elde edebilmesi için kurumsal yönetimlere ihtiyacı vardır. Bu zor ki zordur ama imkânsız değildir.
Öte yandan Batı medyasının, forumu “neo sömürgecilik” olarak tanımlaması kendi geçmişine referansla ironiktir.
1962, İzmir doğumlu. İşletme eğitimli. Danışmanlık şirketi kurucu ortağı. DEİK Türkiye-Tanzanya İş Konseyi Kurucu Başkanlığı yaptı (2011). Tanzanya İşbirliği Forumu Başkanı (2014-). Türkiye’de bir ilki gerçekleştirerek Afrikatürk dergisini projelendirdi ve yayımladı (2019). Afrika Menekşesi adlı öyküsü, Tarık Dursun K. Öykü Ödülü’nde “yayımlanmaya değer” bulundu (2019). Dünya Siyasetinde Afrika adlı akademik kitap serisinin bölüm yazarlarından (2020-). Afrika Şiiri’ne dair ülkemizdeki en kapsamlı araştırma-incelemeyi yaptı ve yayımladı (2021). Afrika üzerine yazıyor, seminerler veriyor, arada Afrika’da yaşıyor.
