Doğumunun 100. Yılında Bir Afrika Bilgesi: Julius K. Nyerere

Son Samuray/The Last Samurai¹ filmini hatırlar mısınız?

Filmin efsanevî finalinde; Japonya’nın son samurayı, ülkesinin geleneklerinden kopmasına karşı çıktığı için, kendi ulusundan modern silahlı askerlere karşı savaş meydanında verdiği onurlu mücadele sonrası hayatını kaybeder. Onun son anlarına tanık olan Amerikalı Yüzbaşı Woodrow Algren’i, Japon İmparatoru huzuruna çağırarak sorar: “Bana onun nasıl öldüğünü anlatın.” Yüzbaşı cevap verir: “Ben size onun nasıl öldüğünü değil, nasıl yaşadığını anlatacağım.”

Afrika’nın son samurayıdır Julius Kambarage Nyerere. Namıdiğer Mwalimu²/Öğretmen. Tanzanya’nın kurucu lideri ve Afrika Birliği düşüncesinin öncülerindendir.

1922, 13 Nisan’da Butiama’da³ doğar. Zanaki kabile reisinin oğludur. Uganda’da öğrenim görür, Katolikliği benimser.

1952, İskoçya/Edinburgh Üniversitesi Beşerî Bilimler bölümünü bitirir. Ülkesine dönüşte Katolik okullarında öğretmenlik yapar.

1953, Maria (1930-) ile evlenir. Üç çocukları olur: Makongoro, Madaraka ve John.

1954-1960, J.K.Nyerere’nin politik mücadele yıllarıdır. 1955 ve 1956’da New York’a giderek BM Vesayet Meclisi’nde ülkesinin bağımsızlık isteğini dile getirir ve bağımsızlık için tarih ister. İngiliz yönetimi, isteğini reddeder ama J.K.Nyerere’nin ülkesindeki etkisini göz önünde bulundurarak onu Yasama Meclisi üyeliğine atar. 1957’de J.K.Nyerere, bağımsızlığa geçiş sürecinin ağır ilerlemesini protesto etmek amacıyla meclis üyeliğinden ayrılır. Ve mücadelesi TANU⁴–Tanganyika African National Union/Tanganyika Afrika Ulusal Birliği’nin seçim zaferiyle taçlanır; Tanganyika, Eylül 1960’ta kendi kendini yöneten bir ülkedir artık.

1961, Bağımsız Tanganyika’nın ilk başbakanıdır.

1964, Tanzanya⁵ Birleşik Cumhuriyeti’nin ilk cumhurbaşkanıdır. J.K.Nyerere’nin hedefi “Birleşik Afrika”dır, başlangıç Zanzibar olacaktır. Tanganyika ile Zanzibar’ı birleştirmekle kalmaz, izlediği barışçıl politikalarla yüze yakın kabileyi yeniden kaynaştırır. J.K.Nyerere’ye göre, eğer iki devlet birleşebiliyorsa bunlara üçüncü de katılabilir; eğer üçüncü katılabilirse otuzuncu da katılabilir. Bu sebeple Birleşik Afrika mümkündür.

1965, 1970, 1975 ve 1980 seçimlerinde yeniden seçilir.  

1967’de J.K.Nyerere, Arusha Deklarasyonu⁶ olarak bilinen kalkınma planını uygulamaya koyar. Özünde “aile/kooperatif ekonomisi” diyebileceğimiz bu çıkış, politik pratiğinin etik ilkelerden tavizsiz duruşuyla uluslararası düzeyde dikkatleri çeker; ülkesinin iki temel hedefinin sosyalizm ve kendi kendine yetmek olduğunu açıklar. J.K.Nyerere, ülkesinin etrafını saran emperyalizm komplolarına, yeni sömürgeciliğe ve işbirlikçilerinin baskılara göğüs germesini bilmiş, dış yardıma dayalı bağımsızlık olamayacağı gerçeğini görmüştür. Tarımsal üretimi kollektifleştirmek amaçlı Ujamaa adını verdiği yeni tarımsal merkezlere bazı çiftçi ailelerinin gönüllü bir biçimde bazılarının zorla yerleştirilmeleri ile işe başlar. Bu girişim, bir süre sonra tarım kesiminde üretimin azalmasına neden olur, uygulanan sıkı fiyat politikası sonucunda piyasalar işlemez hâle gelir ve pek çok alanda kıtlık baş gösterir.

Büyük ölçüde devlet kontrolünde olan tarım sektöründe verimliliğin düşmesi, kuraklık, alınan dış yardımların yanlış yatırımlarda kullanılması ve İdi Amin (1925-2003) Uganda’sına karşı yürütülen savaş, J.K.Nyerere iktidarını yıpratır. Bağımsız ekonomi kurma çabasındaki genç bir ülkenin, seçim yaparak temellerinin sarsılmasına izin veremeyeceği gerekçesiyle tek parti sistemi savunur; 1971’de, yakın çalışma arkadaşlarından bazıları vatana ihanet suçuyla yargılanır, yargılamanın gizli ve tek celsede sonuçlandırılarak sanıkların ömür boyu hapse mahkûm edilmesi iktidarını iyiden iyiye yıpratır. Siyasî bağımsızlığı başarır ama iktisadî bağımsızlığı gerçekleştiremez.

J.K.Nyerere’nin “Siyahî Avrupalılar olmak istemiyoruz. Kendimiz olmak, Tanzanyalı olmak istiyoruz,” söylemiyle birlikte Ngoma yeniden tercih edilen müzik formu olur; çünkü o “halkın müziği”dir. Danside, Taarab elit sınıfın birer simgesi, “Kwaya/koro” ise misyonerlerin Doğu Afrika’yla tanıştırdığı din temelli bir müziktir. J. K.Nyerere, sahilden olmamasına, Viktorya Gölü’ndeki küçük bir adadan gelmesi ve alt kimliği Zanaki olmasına rağmen “Ben Swahili’yim” söyleminde bulunur; Swahili olmayı etnik olarak değil ulusalcı bir düşüncenin ifadesi olarak kullanır. J.K.Nyerere, kimliği ve dili bir etiket gibi düşünmüştür: “Birbirimizle yakınlaşmalıyız.”  J.K.Nyerere’nin anahtar sloganı ve yol haritası budur ve basittir. Swahili’yi resmî dil ilan eder ve Swahili birleştirir; bugün hâlâ birleştirici rol oynamaktadır. J.K.Nyerere, sosyalist düşünce ve Swahili ile tüm kabileleri tek bayrak altında domine etmeyi başarır. Cumhurbaşkanlığının Müslümanlar ile Hıristiyanlar arasında sırayla el değiştirmesini, devlet kurumları içinde dengeli yasal bir yapı oluşturmayı başarır; bu yapı bugünde işlemektedir.

1963, Pan-Afrika hareketinin önderlerinden biri olarak Afrika için kabile milliyetçiliğinin değil üstkimlikte bütünleşik Afrika yurttaşlığının kıtasal gerçeklik olduğu teziyle, siyasal hareketlerin ulusal devlet zaafından kurtulup bunu bütün kıtanın birleşmesi için bir araç olarak görmek gerektiğini savunur. Temel amaç, içeriden ve dışarıdan gelen tehditlere karşı Afrika’yı korumaktır: Biz Afrikalılar, Beyazlar gelmeden önce yine kendi aramızda kavga ederdik. Fakat kavgalarımızda fazla kan dökmez, katliamlar yapmazdık.  Kabilelerin büyükleri bir ağacın altında toplanır, sorunu çözmeden kalkmazlardı. Batılılar geldi, sorunlarımızı çözemiyor, üstelik daha fazla birbirimizi öldürüyoruz.⁷ Pan-Afrikanizm, Afrikalılık ideolojisinin temelidir ve Afrikalıların “varoluş felsefesi”dir. Afrika’nın Sömürgeleştirilmesinin Mimarı 1884-1885 tarihli Berlin Konferansı’na referans ile ekler: Sömürgeciler çizdikleri sınırların nerede olduğuna dair hiçbir şey bilmiyordu. Sadece çizgileri çekiyor ve kontrolü alıyorlardı. Bazen bir milleti iki ülke arasında böldüler. Biz Tanzanya’daki Masailer’dik. Onlar Kenya’daki Masailer. İki ülkeyi ortadan bölen dümdüz bir çizgi vardı.⁸  

1969, J.K.Nyerere’nin etkisi Doğu Afrika sınırlarını aşar; 1970’ler Afrikası siyasî yaşamında etkin bir figürdür. Güney Afrika Cumhuriyeti (GAC)’nin apartheid/ayrımcılık politikasına karşı iktisadî ve siyasî baskı uygulanmasını savunur ve Afrika’nın barış içinde kalkınması yolunda Siyah-Beyaz işbirliği çağrısı yapan Lusaka Manifestosu’nun hazırlanmasında etkili olur. Rodezya (bugün Zimbabve), GAC ve Namibya’da beyaz egemenliğine son verilmesini savunan beş Afrika devlet başkanının oluşturduğu gruba önderlik eder. Afrika’da ortaya çıka(rıla)n devletlerin bir araya gel(ebil)meleri uğruna “ulus devlet” statüsünden feragat etmeye hazır olduklarını ifade eden iki liderden biridir. (Diğeri Gana’nın kurucu lideri Kwame Nkrumah (1909-1972)’tır. J.K.Nyerere, dostu K.Nkrumah’ın “Sınıfsız Afrika” tezini daima destekler.)

1978, Afrika genelindeki Anti-apartheid/Irkçılığa karşı hareketin destekçisi olarak GAC’ne yardımlarını esirgemez; “Hintliler’e defolun” diyen İdi Amin’e karşı Uganda’ya askerî birliklerini göndermekten çekinmez.

1985, Cumhurbaşkanlığı defterini kendi isteğiyle kapatır. Eşine ender rastlanır bir olgunluk ve özeleştiri ile başarısızlığını kabul etmektir bu kararın adı.

Düşüncelerini Uhuru na Umoja/Özgürlük ve Birlik (1967), Uhuru na Ujamaa/Özgürlük ve Sosyalizm (1968), Uhuru na Maendeleo/Özgürlük ve Kalkınma (1973) kitaplarıyla doktrin hâline getirmesinin yanı sıra W.Shakespeare’in Venedik Taciri ve Julius Caesar adlı oyunlarını Swahili diline çevirir.

1999, 14 Ekim. Londra’da vefat eder.

Yurttaşlarına Tanzanyalı olmaktan öte “Afrikalı ve gururlu olmayı öğreten”  J.K.Nyerere ülkesinin ulusal marşında dahi önce Afrika der:

Tahminî 60 milyonu aşan nüfusuyla Tanzanya, Hint Okyanusu ile komşu bir Doğu Afrika ülkesidir. Altın üreticisi olarak GAC ve Gana’nın ardından kıtanın üçüncü büyüğüdür. Sahip olduğu 16 milli park¹⁰ ile kıtanın safari merkezidir.  Afrika’nın en yüksek dağı Kilimanjaro’da Tanzanya’dadır. Son yıllarda önemli petrol ve doğalgaz rezervleri tespit edilmektedir.  THY’nın üç noktaya uçtuğu (Darüsselam, Kilimanjaro ve Zanzibar) ve İstanbul’dan yaklaşık 6 saat uçuş uzağımızdaki Tanzanya, bunca yeraltı ve yeryüzü zenginliklerine karşı patinaj yapan ülke görünümündedir. Tanzanyalı tarihçi dostum Prof. Dr. Abdül Şerif (1938-), tespiti ile gerçeğe ayna tutmaktadır: İngiliz sömürgecilerin ülkeyi terk ettiğinde geride kalan zihni sömürülmüş bir halktır.  Bugün özerk statüye sahip Zanzibar Adası ile Tanganyika anakarasından oluşan Tanzanya Birleşik Cumhuriyeti bağımsızlığını kazanmış olsa da aradan geçen 50 yıla rağmen koyduğu hedeflere ulaşılamamasının birincil sebebi budur!¹¹

Tanzanya ile tarihsel olarak yolumuz hiç kesişmemiş olmakla birlikte Tanzanyalılar’ın Türkler’e karşı içten sempatisini hissetmemek mümkün değildir. Yoksulluğun bir lisanı hâli vardır Tanzanya’da: Hakuna matata/Sorun yok! Yoksulluktan öte bir durum tespitidir bu deyim ve Prof.Dr.Abdül Şerif’in söyledikleri. 1990’da çok partili demokrasiye geçiş yönünde adım atan Tanzanya’da bugün J.K.Nyerere’nin partisi 6.Cumhurbaşkanı Samia Suluhu Hassan (1960-) ile iktidardadır.

Amazon’un kurucusu Amerikalı Jeff Bezos (1964-), 200 milyar doları aşan servetiyle dünyanın en zengin insanı. Bu rakam, 54 Afrika ülkesinin GSMH toplamının yüzde altmışına karşılık gelmektedir. Dünya halkları, giderek büyüyen bir yoksulluğa ve çaresizliğe sürüklenirken, seçilmiş (seçkin değil) azınlık varlıklarına varlık katmakta; küçük işletmeler tarih, azgelişmiş ülkeler meta olmaktadır.

Sosyalizmin, bütün ana ilkeleri Müslümanlık’ta kesinlikle vardır. Az buçuk gayretle…¹²

Diyor Mwalimu dişlerini birbirine vura vura! Sakin bir Afrika sakininin iz bırakan sakin kurucu lideri… İranlı sosyolog Ali Şerîatî’nin (1933-1977) deyimiyle söylersek “Allahperest Sosyalist“tir O. Darüsselam’da uçaktan inerken, sizi her zaman o karşılar:  J.K.Nyerere International Airport.

Tanzanya’ya hoş geldiniz.

Öngörüm; AfCFTA-The African Continental Free Trade Area/Afrika Birliği Ortak Pazarı, Afrika’nın geleceğini inşa ederek J.K.Nyerere’yi doğrulayacaktır.  

Zekeriya Şimşek

1962, İzmir doğumlu. İşletme eğitimli. Danışmanlık şirketi kurucu ortağı. DEİK Türkiye-Tanzanya İş Konseyi Kurucu Başkanlığı yaptı (2011). Tanzanya İşbirliği Forumu Başkanı (2014-). Türkiye’de bir ilki gerçekleştirerek Afrikatürk dergisini projelendirdi ve yayımladı (2019). Afrika Menekşesi adlı öyküsü, Tarık Dursun K. Öykü Ödülü’nde “yayımlanmaya değer” bulundu (2019). Dünya Siyasetinde Afrika adlı akademik kitap serisinin bölüm yazarlarından (2020-). Afrika Şiiri’ne dair ülkemizdeki en kapsamlı araştırma-incelemeyi yaptı ve yayımladı (2021). Afrika üzerine yazıyor, seminerler veriyor, arada Afrika’da yaşıyor.

zekeriyasimsek35@gmail.com

Kaynaklar:

1. 2003, ABD-Yeni Zelanda yapımı, yönetmen Edward Zwick.
2. Swahili dilinde.
3. Butiama şehri, Tanzanya’nın kuzeyinde, Viktorya Gölü’nün doğu kıyısındadır. Mwalimu Nyerere Müzesi buradadır. İşbu yaşamöyküsü, müze ziyaretinde elde edilen bilgilerden derlenmiştir.
4. 1977’de, TANU, Zanzibar’ın Afro-Şirazi Partisi ile birleşip Chama Cha Mapinduzi/Devrimci Devlet Partisi adını alır.
5. Tanzanya, TANganyika ile ZANzibar’ın ilk hecelerinden türetilmiştir.  
6. Deklarasyon, tarımsal kalkınma, sanayileşme, toplumsal gelişme, millileştirme ve aile odaklılık olmak üzere beş başlık altında sosyalist bir yol haritasıdır.
7. Afrika Birliği Örgütü kuruluş konuşması, 25 Mayıs 1963, Addis Ababa/Etiyopya.
8. Aynı konuşmadan.
9. Türkçesi Gürkal Aylan’a aittir.
10. Farklı özellikleri olan bu milli parklar TANAPA-Tanzania National Parks/Tanzanya Milli Parklar Otoritesi’ne bağlıdır ve en ünlüsü Serengeti, dünyada vahşi hayatın en yoğun olduğu bölgedir.
11. Prof. Dr. Abdül Şerif, Darüsselam Üniversitesi’nden emeklidir, özel görüşme notu, 25 Nisan 2017, Tanzanya.
12. Arusha Deklarasyonu.