“Tarihi birleştiren, acıdır.”[1]
Dünden bugüne, “Bu (sınıflı-yn) dünyanın irkilten yanı korkunçluğu değil, olağan görünüşüdür,” diyen Theodor W. Adorno’nun saptamasına ilişkin “Şüphesiz” notu düşülmelidir.
Ancak bununla da sınırlı değil. Eric J. Hobsbawm, ‘Aşırılıklar Çağı: 1914-1991’in son paragrafındaki, “Nereye doğru gittiğimizi bilmiyoruz. Bildiğimiz tek şey, tarihin bizi bu noktaya neden getirdiğidir,”[2] satırları da eklenmelidir.
O hâlde şimdi, tarihin bizi buraya neden getirdiği bilincinde ve Octavio Paz’ın, “İnsan, tarih içinde bir varlık değil, tarihin kendisidir,” uyarısını “es” geçmeden; gerçeği/ tarihi mistifikasyondan yani, gizemden/ yalandan arındırmak gerekiyor.
Soru(n)lara, “Hem eleştirinin varacağı sonuçlardan hem de iktidarlarla çatışmaktan korkmamak anlamında gözü kara eleştiri,” kaydı düşen Karl Marx’ın yöntemiyle…
* * * * *
“72 millette aynı nazarda bakan” Kızılbaşlar’a/ Alevîler’i tam da böylesi bir yöntemle ele alıp, irdeliyor Mehmet İnanç Turan, ‘Alevîliğin Doğuş Kaynakları’[3] başlıklı yapıtında.
“Bu kitabın amacı; Alevîliğin doğuş sürecini ve gelişmesini inceleyerek, Alevî inancının nasıl oluştuğunu göstermektir,” (s.9) diyor ve ekliyor:
“Alevîliğin Doğuş Kaynakları Alevîliğin; ‘halk İslâm’ı’, ‘heterodoks (aykırı) İslâm’ vb. şeklinde tanımlanmasını bilimsel bulmamaktadır. Alevîlerin İslâm’dan ayrı bir inanç ve ibadet sistemine sahip olduğunu görmeyen tanımlamalardır bunlar!” (s.9)
Yapıt, derinlikli bir çalışma olması yanında bir hesaplaşmayı da gündeme taşıyor. Hem de Alevîlere yönelik asimilasyon politikası karşısında, tarihle yüzleşmek zorunlu ve sancılıyken…
“Bu çalışma; Aleviliğin hangi kaynaklara dayanarak doğduğunu, geliştiğini araştırıyor. Alevi felsefesine katkı koyan insanları ele alıyor.
Aleviliğin kısa bir tarihçesini diyalektik bir yöntemle ortaya koyuyor.
Aleviliğin gelişim süreci belirli bir kronolojik sıra içine sokulmaya çalışılmıştır. Okuyucunun Aleviliğin değişimleri ne zaman yaşadığını görmesi için bu yol seçilmiştir.
Gerçekleri gizleyerek yaratılan bir tarih, resmi tarih olur; ama bilimsel bir tarih olmaz.
Bu inceleme, Aleviliğin gerçek tarihiyle eleştirel bir gözle yüzleşmedir. Aynı zamanda Aleviliğin doğuş kaynaklarının dökümüdür. Aleviliğin hangi kaynaklardan beslenerek doğduğunu belgelerle göstermektedir.”
* * * * *
Müthiş bir emeğin ürünü bu çalışma. “Alevîliğin Gelişim Süreci”ne (s.13) siyasal tarih(çi) perspektifiyle eğilirken; “Babek” (s.18), “Hallac-ı Mansur” (s.20), “Babailer” (s.46), “Hace Bektaş Veli” (s.53), “Yunus Emre” (s.94), “Seyit Nesimi” (s.157), “Şeyh Bedreddin” (s.174), “Pir Sultan Abdal” (s.271), “Kul Himmet” (s.285) gibi önemli figürlerle bir kez daha tanışıyoruz.
Sadece “tanışmak” mı? Hayır! Bir de Alevîlik’in özelliklerine vakıf oluyoruz.
“Alttakilerin direnişi”[4] olarak “Alevîlik ile İslâmiyet iki farklı dünyadır… İbrahim-i dinlerle Alevîlik hiçbir şekilde yan yana gelemez… Alevîliğin dünya görüşü, taban tabana Kur’an’a aykırıdır. Kur’an öğretisinin perspektifinden baktığımız zaman Alevîlerin tümü kafirdir.”[5]
Yazar bu meseleye bilimsel açıklamalar getirip, şunların altını çiziyor:
“Alevî sufizmi genel sufizmden daha öteye giderek Tanrı’yı insanda bulmaktır. Daha açık bir deyişle insanı, Tanrısallaştırmaktır. Alevî sufizmi BÂTÎNİ düşünceleri içine alarak gelişmiştir. Bâtînilik, Kur’an’ın görünüşteki anlamlarının dışında başka bir öz anlamının olduğuna inanmaktır.” (s.337)
“Alevî sufizminin… özelliği, İslâm dininin Tanrı anlayışına karşı oluşudur… Alevî felsefesinin İslâm Tanrı’sına eleştirisel bakışı, Kur’an ile çelişki hâlindedir.” (s.340)
“Alevîlik sadece bir inanç değildir; aynı zamanda muhalif bir politik harekettir. Dolayısıyla inanç olarak, muhalif bir inançtır. Sekiz yüz yıllık tarihinin içi, baskı ve sindirmelerle doludur. Bu denli uzun süreli eziyete uğrayan bir dinsel inanç dünyaya gelmemiştir.” (s.11.)
“Alevî; Hz. Ali’ye taraftar olmak, Hz. Ali’nin yolundan gitmek anlamına gelir; ama Alevîliği böyle tanımlarsak, Alevî gerçeğini anlayamayız… Alevîlik bir kültürdür, felsefedir, yaşam tarzıdır, yoldur.” (s.336-337)
* * * * *
Anadolu’da 1200’den 1650’ye dek 650 bin Alevî’nin katledildiği Osmanlı ile Cumhuriyet döneminde Alevîlere yaşatılanlara rağmen Alevîliği günümüze taşıyan Hallac-ı Mansur, Hacı Bektaş Veli, Yunus Emre, Taptuk Emre, Nesimi, Baba Sultan, Baba Zünnü, Şah Kulu, Pir Sultan Abdal vd’leri ile “Devletin/ İktidarın Alevîsi” olmayanların vazgeçmeyen mücadelesidir.
Osmanlı’da devlet-Alevî ilişkilerinin hiçbir zaman iyi olmadığı bir gerçektir. Daha XII. yüzyılda Selçuklulara karşı Babaî hareketi ortaya çıktığı gibi, XV. yüzyılda da Nâzım Hikmet’in “Kurun-u Vusta Sosyalizmi” yani Ortaçağ Sosyalizmi olarak nitelendirdiği Bedreddin hareketi boy veriyordu. XVI. yüzyıl başlarında Şahkulu hareketi ortaya çıktığı gibi Yavuz Selim döneminde, Yaresanların kutsal kitaplarından “Serencam”a göre 40 bin; İdris-i Bidlisi’nin “Selimname”sine göre 50 bini aşkın Kızılbaş katlediliyordu. Zaten bu dönemde yoğunlaşıp Hırvat kökenli Kuyucu Murad Paşa ile tam bir cadı avına dönüşen Kızılbaş katliamlarının kurbanlarının sayısı belli değildir.
Bu vesileyle belirtilmeli: Osmanlı literatüründe İdris-i Bidlisi’ninki dışında Yavuz Selim’i yücelten tam 24 “Selimname” daha yazıldığı gibi; 36 padişah döneminde -birkaçı mükerrer atama olmak üzere- 130 dolayında Şeyhülislâm gelip geçmiştir. Bunlardan hiçbirinin Kızılbaşlar lehine bir tek fetvası yoktur, ama hemen tümünün Kızılbaş aleyhtarı yığınla fetvası bulunmaktadır.
Daha Trabzon valisiyken, bölgenin Müslüman olmayan halklarına dönük olarak “Ya şeref-i İslâm ile müşerref olalar ya da tümünü siyaset eylerim” diyen; babasını zehirleyip yerine geçtiği gibi, iki kardeşini ve sekiz yeğenini katleden Yavuz Selim, herhâlde Kızılbaşlara iyi gözle bakmayacaktı!
Osmanlı’nın yenileşme dönemi olarak bilinen XIX. yüzyıl ortalarındaki Tanzimat hareketinden sonra 1865’te hükümet izniyle İstanbul’da basılan bir kitap bile Kızılbaş düşmanlığı üzerine kurulmuştur: “Elsine-i Nâsda Kızılbaş Demekle Maruf Taifei Rezilenin Hezeyanlarını Mübeyyin Bir Risale” yani Kızılbaş Olarak Bilinen Rezil Toplumun Saçmalıklarını Anlatan Bir Broşür.
Abdülhamid dönemi ise bu konuda tam bir rezalettir. Artık salt “temsil” yani asimilasyon politikası ile yetinilmemekte, bunun yanı sıra “ihtida” yani “zorla din değiştirtme” politikası yürütülmektedir. Bu dönemde, Alevî Kürtlere dönük “Kürtçe İlmihal”ler basılıp yayıldığı gibi; Êzidi Kürtler de, “katli vacib Abede-i İblis” yani “Şeytana Tapanlar” olarak suçlanmaktadır.[6]
Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Alevîlere dönük zulüm, inkâr politikası karşısında “En-el Hak” diye haykıran Hallac-ı Mansur’dan Baba İshak’a; Börklüce Mustafa’dan Torlak Kemal’e; “Yarin yanağından gayrı her şeyde hep beraber,” diyen Şeyh Bedrettin’den zulme ve soygun düzenine karşı baş kaldıran Pir Sultan Abdal’a, Seyit Rıza’ya ve diğerlerine uzanan komünal onur kavgası hep gündem maddesi olarak kaldı.
* * * * *
Zaten başka çaresi de yoktu!
“Çözüm süreci” yaygaralarıyla Alevîlik’in “folklorik” bir düzeye indirgenmeye kalkışılan ufukta devlet yüzlerce yıllık soru(n)la dalga geçiyor sanki!
“Nasıl” mı?
21 Mart 2017’de Ankara’da AKP tarafından bazı Alevî derneklerinin katılımıyla düzenlenen, yurtdışından konukların da çağrılı olduğu toplantı, Başbakan Binali Yıldırım, ailesi kendisine ‘Binali’ adını, çok sevdikleri bir Alevî komşularının adı olduğu için verdiği söz ederek; “Biz birbirimizin çocuklarına isim verecek kadar güçlü bağlarla, güçlü bir hukukla birbirimize bağlıyız,” deyip ekledi: “Aynı sofrada aynı tastaki çorbaya birlikte kaşık salladık. Birlikte semaha, birlikte halaya durduk. Bu kardeşiniz Alevî kültürüne çok yakın ve çok sıcak bir komşudur.”[7]
İyi de Koçgiri, Dersim, Maraş, Çorum, Sivas/ Madımak vb’leri neydi ki?!
Ya da “Alevîlik’e ilişkin olarak, “İlk dilleri Türkçeydi”![8]
“Kürtler Alevîliği benimsemedi… Osmanlı İmparatorluğu’nun arşivinde bulunan bazı bilgi ve belgeler, Türkmenlerin Kürt kabilelerine karıştığını ispatlamaktadır”![9]
“Doğu’da Alevî anne babadan doğan gençler kendilerini Kürt ya da Zaza olarak adlandırıyor… Zazaca ve Kürtçe konuşan Alevîlerden söz edince, esas olarak Doğu ve Güneydoğu Anadolu’nun batısı anlaşılmalıdır. Doğu Anadolu’da Sivas, Erzincan, Tunceli, Elazığ, Muş-Varto-Hınıs, Erzurum, Kars, Malatya’daki Alevîler, Türkçenin yanında Zazaca ve Kürtçe de biliyorlar. Ama bu yöredeki Alevîlerden 60 yaş ve üstündeki kesim kendisini Kürt ya da Zaza diye ifade etmiyor”![10] gibi vb zırvalarla müsemma şoven saldırganlığa, asimilasyona inkârcı resmî tarihe ne demeli?!
* * * * *
Alevîlik’in “ne” olup olmadığını tanımlayacak olanın devlet (ya da diyanet) değil; bizatihi “Eline, beline, diline sahip” kendileri olması vazgeçilemezken, ekleyelim: Alevîlik’e dair bir alay konuda Mehmet İnanç Turan’ın, ‘Alevîliğin Doğuş Kaynakları’na başvurmak boşuna olmayacağı gibi, elzemdir de!
Akademisyen, antropolog, yazar, çevirmen, aktivist. 1956 yılında İstanbul’da doğdu. Üsküdar Amerikan Kız Lisesi’nden mezun olduktan sonra Fransa’ya giderek, üç yıl süresince Fransa’da dil ve Paris VII ve Paris Üniversitelerinde sosyoloji öğrenimi gördü. Türkiye’ye döndükten sonra İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Antropoloji Bölümü’ne girdi. Mezun oldu. Uzun süre yayıncılık (Havass ve Süreç Yayınları) ve çevirmenlik yapan Özbudun; 1993 yılında, Hacettepe Üniversitesi Antropoloji Bölümü’nde yüksek lisans eğitimi görmeye başladı. 1995 yılında aynı bölümde araştırma görevlisi oldu. Doktorasını da aynı üniversitede verdi. İngilizce, Fransızca ve İspanyolca bilen Özbudun’un çok sayıda çeviri ve telif eseri bulunmaktadır. Telif eserlerinin çoğu Temel demirer ve diğer yazarlarla birlikte kaleme aldığı kolektif çalışmalardır.
Yazar, aktivist. 1954, Kale Mahallesi / Çorum doğumlu. Baba adı Kemal, anne adı Necla’dır. Eserlerinin çoğu Sibel Özbudun ve diğer yazarlarla birlikte kaleme aldığı kolektif çalışmalardır. Kitapları dışında kendisi hakkında yeterli bilgi bulunamayan Temel Demirer, kendisini şöyle anlatır:
“Kendimden söz etmenin pek anlamlı ve “şık” olmadığına inanan biri olarak çok düşündüm… Ne yazacağımı kestiremedim. Ve nihayet şunları diyebilmenin en doğrusu olduğuna karar kıldım… “İnsana ait hiçbir şey bana yabancı değil” diyen(lerden); dünyaya aşağıdan bakan(lardan); kendi kuşağımla müthiş bir serüveni yaşayan(lardan); yaşadıklarımdan asla pişman olmayan(lardan) ve hatta yaşadıklarımı yaşamış olmayı bir onur ve şans addeden(lerden); sevdasız kavga, kavgasız sevda olmaz diyen(lerden); bir afet-i devrana aşık olan(lardan); hâlâ “tek yol devrim” gerçeğine bağlı olan(lardan) ve nihayet “Yeryüzü Aşkın Yüzü Oluncaya Dek!” diyen(lerin) safındaki sıradan, vasıfsız, herhangi biriyim… Ve nihayet halen “sakıncalı” dedikleri(nden) ve GBT’lerindeyse sabıkalıyım.”
N O T L A R
[*] Kaldıraç Dergisi, No:240, Temmuz 2021…
[1] Max Horkheimer.
[2] Eric J. Hobsbawm, Aşırılıklar Çağı: 1914-1991, çev: Yavuz Alogan, Everest Yay., 2006.
[3] Mehmet İnanç Turan, Alevîliğin Doğuş Kaynakları, Ütopya Yay., 2021, 351 sahife.
[4] Erdoğan Aydın, “Çağları Aşan Bir Hak Mücadelesi Hak Mücadelesi”, Cumhuriyet Hafta Sonu, 3 Şubat 2007, s.10.
[5] Eren Güven, “Ali Yıldırım: Devşirme Kişiler, Alevîliği Alevîlik Olmaktan Çıkarmaya Çalışıyorlar”, 31 Mayıs 2021… https://www.pirha.net/yazar-ali-yildirim-devsirme-kisiler-aleviligi-alevilik-olmaktan-cikarmaya-calisiyorlar-271113.html/31/05/2021/
[6] Hüseyin Kalkan, “Dinlerin Kaynağı Mezopotamya”, Yeni Yaşam, 9 Ocak 2020, s.4.
[7] Sedat Ergin, “Alevîlerle Aynı Tasa Kaşık Sallamak Yetiyor mu?”, Hürriyet, 23 Mart 2017, s.18.
[8] Cemal Şener, “Bir Çığlığı Anlamaya Çalışmak”, Cumhuriyet, 18 Aralık 2002, s.6.
[9] Cemal Şener, “Kürtler Alevîliği Benimsemedi”, Cumhuriyet, 21 Aralık 2002, s.6.
[10] Cemal Şener, “Kimlik Başta Değil Yaşta”, Cumhuriyet, 19 Aralık 2002, s.6.
