Türkiye’de Kredi Kartı Krizi: Dijitalleşme, Borçlanma ve Ekonomik Sarsıntılar
Bu makaleye başlarken öncelikle belirtmek gerekir ki: Herhangi bir spekülasyona yer vermemek adına, bu makalede yalnızca resmi verilere dayanılmıştır. Türkiye’de kamu kurumlarının, iktidarın siyasal konjonktürüne bağlı olarak verileri manipüle ettiği, bu alanda çalışan araştırmacılar tarafından iyi bilinmektedir. Ancak buna rağmen, yalnızca resmi veriler bile Türkiye ekonomisindeki gidişatın ne denli dramatik olduğunu gözler önüne sermektedir. Resmi verilere kısaca bir göz atmak dahi mevcut durumun ne kadar vahim olduğunu anlamak için yeterlidir. Dolayısıyla fazladan bir söze gerek yok!
Hayatta Kalma Ekonomisine Giriş
Son yıllarda Türkiye’de yaşanan kredi kartı kullanımındaki olağanüstü artış, hem bireysel düzeyde hem de makroekonomik ölçekte ciddi sonuçlar doğurmaktadır. Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) verilerine göre, 2024 yılı itibariyle bireysel kredi kartı borçlarında yüzde 150’ye varan bir artış gözlemlenmiştir. Bu artış, yalnızca tüketim alışkanlıklarının dönüşümüyle açıklanamayacak kadar derin bir yapısal soruna işaret etmektedir. Türkiye’de kredi kartı borçlanması, ekonomik krizle mücadelede temel bir araç hâline gelmiş, hane halkının geçimini saglamak icin temel araclardan biri olmuştur. Yani Türkiye’de hane halkinin büyük bir bölümü gecimini ancak borclanarak sürdürebiliyor. BDDK Subat 2025 verilerine göre hanehalki borclanmasi yani “bankacılık sektöründeki bireysel kredi kartı borç bakiyesi 1 trilyon 879,62 milyar TL seviyesinde. Ki, bu da söze gerilemiş hali. Yani o klassik “önce kazan sonra harca” Türkiye’de tersine isliyor: önce borclan sonra harca. Ancak bu durum, finansal istikrarsızlık riskini artırmakta ve sosyal dokuyu tehdit etmektedir.
Kredi Kartlarının Yükselişi ve Borç Sarmalı
Kredi kartları Türkiye’de ilk olarak 1990’ların başında yaygınlaşmaya başlamış ve özellikle 2000’li yıllarda neoliberal dönüşümün bir parçası olarak hızla toplumun her kesimine yayılmıştır. Bu süreçte kredi kartı kullanımı, yalnızca bir ödeme aracı değil; aynı zamanda gelir yetersizliğini telafi eden bir borçlanma biçimi olarak işlev görmeye başlamıştır. TÜİK verilerine göre, 2023 yılında hane halklarının yüzde 74’ü kredi kartı borcu ya da taksitli alışveriş borcu ödemektedir. Bu oran, ekonomik büyüme ile gelir dağılımı arasındaki dengesizliğin en açık göstergelerinden biridir.
Özellikle asgari ücretle geçinen kesimlerin aylık harcamaları, gelirlerini aşmakta; bu fark kredi kartlarıyla kapatılmaktadır. Ancak her ay ödenemeyen borçların faiz yükü giderek artmakta, bireyleri “borcu borçla kapatma” döngüsüne sürüklemektedir. Bu sarmal, yalnızca bireylerin mali sağlığını değil; aynı zamanda ulusal ekonomiyi de kırılgan hâle getirmektedir. Kredi kartı borçlarının büyük kısmı kısa vadeli ve değişken faizli olup, finansal piyasadaki dalgalanmalardan doğrudan etkilenmektedir. Bu da sistemik bir risk potansiyeli yaratmaktadır.
Dijitalleşme ve Tüketimin Psikopolitiği
Kredi kartı krizinin arkasındaki bir diğer önemli dinamik ise dijitalleşmedir. E-ticaretin, mobil ödeme sistemlerinin ve temassız alışverişin yaygınlaşması, bireylerin harcama davranışlarını köklü biçimde değiştirmiştir. Özellikle pandemi sonrası dönemde dijital ödeme araçları, yalnızca büyükşehirlerde değil, Anadolu’nun kırsal bölgelerinde bile hızlı bir şekilde benimsenmiştir. Ancak bu teknolojik gelişme, aynı zamanda “tüketimin görünmezleşmesi” gibi bir riski de beraberinde getirmiştir. Bireyler, harcama yaptıklarının farkında olmadan borçlanmakta; kredi kartı limitleri, adeta ikinci bir maaş gibi algılanmaktadır. Ticaret Bakanligi verilerine göre 2024 yılı itibariyle, önceki yıla kıyasla toplam e-ticaret hacmi %61,7 oranında artarak 3 trilyon Türk lirasını aşmıştır. BDDK’nın 2024 yılı verilerine göre, bankaların kredi kartı faizlerinden elde ettiği gelir ise önceki yıla göre yüzde 85 artış göstermiştir.
Psikolojik düzeyde bu durum, dijitalleşmenin getirdiği hızla birleştiğinde “anı yaşama” dürtüsünü körüklemekte ve geleceğe dönük finansal planlama yapma alışkanlığını zayıflatmaktadır. Bu da bireysel mali disiplini ve tasarruf eğilimini ciddi biçimde zedelemektedir. Özellikle genç nüfus arasında dijital finansal araçlara duyulan güven, geleneksel harcama alışkanlıklarının yerini daha riskli ve sürdürülemez bir tüketim kalıbına bırakmasına yol açmıştır.
Bankaların Kazanç Modeli ve Yasal Düzenlemelerin Yetersizliği
Bankalar açısından kredi kartı sistemleri son derece kârlı bir alan sunmaktadır. Yalnızca gecikme faizlerinden elde edilen gelir, birçok bankanın toplam karının önemli bir bölümünü oluşturmaktadır. Bu durum, bankaların kredi kartı sistemini daha yaygın hale getirme yönünde güçlü bir teşvik mekanizmasına sahip olduğunu göstermektedir.
Öte yandan, mevcut yasal düzenlemeler bu borçlanma krizine karşı yetersiz kalmaktadır. 2023 yılında yürürlüğe giren bazı sınırlamalar –örneğin kredi kartı limitlerinin düşürülmesi ya da taksit sayısının azaltılması– tüketimi geçici olarak yavaşlatsa da, yapısal bir çözüm sunamamıştır. Çünkü bu tür düzenlemeler çoğu zaman piyasa dinamiklerine ve bankaların kâr beklentilerine göre şekillenmekte; borçlanma kolaylığı esas alınarak uygulanmaktadır. Ayrıca finansal okuryazarlık düzeyinin düşüklüğü, bireylerin bu düzenlemeleri yeterince anlayamamasına ve uygulayamamasına neden olmaktadır.
Borçlandırma Rejimi ve Siyasal İrade: Neden Önlemler İşe Yaramıyor?
Literatürde kredi kartı çılgınlığının önüne geçilmesi için pek çok yöntem önerilmiştir. Bunlar arasında kredi kartı limitlerinin gelir düzeyine göre sıkı biçimde sınırlandırılması, dijital harcamaların gerçek zamanlı kontrol edilmesi, faiz oranlarının regülasyonu ve finansal egitim kampanyalarının yaygınlaştırılması gibi öneriler yer alır (Langley, 2008; Lapavitsas, 2013). Ancak bu tür önlemlerin hayata geçirilmesi, mevcut iktidar yapıları ve günümüzün finansal elitleri açısından ciddi bir tehdit oluşturmaktadır. Çünkü mevcut otoriter-popülist iktidar modeli ile finansallaşmış ekonomi arasında simbiyotik bir ilişki vardır: Devlet, geniş kitlelerin geçim krizini borçlandırma yoluyla geçici olarak bastırırken; bankalar ve kredi kuruluşları bu borçlar üzerinden muazzam karlar elde etmektedir. Bu bağlamda, iktidarın siyasal meşruiyetini sürdürmesi de bu finansallaşmış bu spekülatif modele bağlıdır.
Bugünkü iktidar yapılarının temel tercihi, “ne kadar borçlandırırsan, o kadar iyidir” anlayışına dayanmaktadır. Borç, hem ekonomik hem de siyasal bir araç hâline gelmiş; sosyal patlamaları erteleyen, itirazı bastıran bir kontrol mekanizması olarak işlemiştir (Soederberg, 2014). Ancak bu stratejinin sürdürülebilirliği ciddi biçimde sorgulanmaktadır. Finansal sistemin temel dinamikleri, toplumun geniş kesimlerinin artık borç ödeyemez hâle geldiği bir noktaya doğru ilerlemektedir. Bu noktada sistem, ya ciddi bir toplumsal patlamayla karşılaşacak ya da domino etkisiyle banka ve finans kuruluşlarının batma riskiyle yüzleşecektir. Bu meselenin cözümü teknik önlemlerden çok daha fazlasını gerektirir: Borç rejiminin siyasal ve ideolojik altyapısıyla hesaplaşılmadıkça, yapısal bir çözüm mümkün görünmemektedir.
Sürdürülemez Bir Dönüşümün Eşiğinde
Türkiye’de kredi kartı merkezli borçlanma krizi, yalnızca ekonomik değil; aynı zamanda sosyopolitik bir soruna dönüşmektedir. Dijitalleşmenin körüklediği tüketim alışkanlıkları, finansal kurumların kâr maksimizasyonu odaklı stratejileri ve siyasal iktidarın borçlanmayı bir yönetim aracı olarak kullanması, bu krizi derinleştiren başlıca faktörlerdir. Önümüzdeki dönemde bu sistemin ya radikal reformlarla dönüştürülmesi ya da sert bir toplumsal ve finansal çöküşle yüzleşmesi kaçınılmaz görünmektedir. Gerçek bir çözüm, sadece bireysel tasarruf çağrılarında değil; borçlandırma rejimini mümkün kılan yapısal ve siyasal koşulların sorgulanmasında yatmaktadır.
Bu bağlamda, alternatif bir ekonomik paradigma arayışı önem kazanmaktadır. Hane halklarının borç bağımlılığını azaltacak sosyal destek mekanizmaları, kamusal hizmetlerin yaygınlaştırılması ve finansal sektörün kâr maksimizasyonuna dayalı yapısının yeniden düzenlenmesi gerekmektedir. Ayrıca, emeğe dayalı üretimin desteklendiği, spekülatif sermaye hareketlerinin kontrol altına alındığı bir ekonomi politikası, bu krizden çıkışın anahtarı olabilir. Aksi hâlde, borçlanma sarmalı sadece bireyleri değil; tüm toplumu içine çeken bir felakete dönüşecektir.
Kaynakça
- Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB). “Kartlı Ödeme İstatistikleri.” 2024. https://www.tcmb.gov.tr/
- Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK). “Kredi Kartı Raporları.” 2024. https://www.bddk.org.tr/
- Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK). “Tüketici Fiyat Endeksi (TÜFE) Raporları.” 2024. https://data.tuik.gov.tr/
- Adalet Bakanlığı. “İcra ve Borç Davaları İstatistikleri.” 2024. https://www.adalet.gov.tr/
- Türkiye Bankalar Birliği. “Bireysel Kredi Gelişim Raporları.” 2024. https://www.tbb.org.tr/
- OECD. “Digital Financial Literacy in Emerging Markets.” 2023.
- Kaya, E. & Mutlu, N. (2023). Dijitalleşen Finans ve Gençlik: Türkiye’de Tüketim Davranışları. Marmara Üniversitesi İktisat Dergisi, 59(2).
- Çelik, A. (2022). Tüketim Toplumu ve Sosyal Medya: Krediyle Yaşamın Görsel Kültürü. İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi.
- IMF. “Turkey Country Report No. 24/102.” International Monetary Fund, 2024.
