MICHAEL KLARE
Petrol sonrası kaynak yarışı ve anlamı
Tam da ona verdiğimiz ad sayesinde—yenilenebilir enerji—çok uzak olmayan bir gelecekte petrol, doğal gaz ve kömür gibi yenilenemeyen yakıtlara olan ihtiyacımızın ortadan kalkacağı bir zamanı hayal edebiliyoruz. Hatta Biden yönetimi, elektrik üretimi için ABD’nin yenilenemeyen yakıtlara olan bağımlılığını tamamen ortadan kaldırmak üzere 2035 gibi çığır açan bir hedef açıkladı. Bu, başta rüzgar ve güneşin sonsuz gücünü, “karbon kirliliği içermeyen elektrik üreten kaynakları devreye sokarak” başarılabilir.
Diğer ülkeler de benzer bir yönde hareket ederken, sınırlı enerji kaynakları üzerindeki rekabetin sürekli bir çatışma kaynağı olduğu günlerin yakında sona ereceği sonucuna varmak cezbedici olabilir. Ne yazık ki, iki kere düşünmek gerek: güneş ve rüzgar gerçekten sonsuz yenilenebilir olsa da, bu kaynakları elektriğe dönüştürmek için gereken malzemeler – kobalt, bakır, lityum, nikel gibi mineraller ve nadir toprak elementleri veya nadir toprak elementleri – hiç de öyle değil. Hatta bazıları petrolden çok daha kıt, bu da hayati kaynaklar üzerindeki küresel çekişmenin aslında Yenilenebilirler Çağı’nda ortadan kalkmayabileceğini düşündürüyor.
Bu beklenmedik paradoksu anlamak için, rüzgar ve güneş enerjisinin nasıl kullanılabilir elektrik ve çalıştırıcı güç biçimlerine dönüştüğünü araştırmak gerekiyor. Güneş enerjisi büyük ölçüde, genellikle geniş düzende sıralanan fotovoltaik hücreler tarafından toplanırken, rüzgar, genellikle geniş rüzgar çiftliklerinde konuşlandırılmış dev türbinler tarafından toplanır. Ulaşımda elektriği kullanmak için arabalar ve kamyonlar, uzun mesafelerde şarj tutabilen gelişmiş pillerle donatılmalıdır. Bu cihazların her biri, elektrik iletimi için önemli miktarda bakırın yanı sıra çeşitli yenilenemeyen mineraller kullanır. Örneğin bu rüzgar türbinleri, elektrik jeneratörleri için manganez, molibden, nikel, çinko ve nadir toprak elementlerine ihtiyaç duyarken, elektrikli araçlar (EV’ler) motorları ve pilleri için kobalt, grafit, lityum, manganez ve nadir toprak elementlerine ihtiyaç duyar.
Şu anda, rüzgar ve güneş enerjisi küresel elektrik üretiminin sadece yaklaşık %7’sini oluşturuyor ve elektrikli araçlar yollardaki araçların %1’inden daha azını oluşturuyor, bu minerallerin üretimi küresel talebi karşılamak için kabaca yeterli. Bununla birlikte, ABD ve diğer ülkeler gerçekten Başkan Biden’in öngördüğü türden bir yeşil enerji geleceğine doğru yönelirse, bu minerallere olan talep hızla artacak ve küresel üretim beklenen ihtiyaçların çok gerisinde kalacaktır.
Uluslararası Enerji Ajansı’nın (UEA) yakın tarihli “Temiz Enerji Geçişlerinde Kritik Minerallerin Rolü” adlı çalışmasına göre, eğer dünya petrolle çalışan araçları EV’lerle (Elektrikli Araçlar) değiştirmek için acele ederse 2040’ta lityum talebi bugünden 50 kat, kobalt ve grafite talebi ise 30 kat daha fazla daha fazla olabilir. Bu denli artan talep, elbette, endüstriyi bu tür minerallerin yeni arzını geliştirmeye teşvik edecektir, ancak bunların potansiyel kaynakları sınırlıdır ve bunları çevrimiçi hale getirme süreci maliyetli ve karmaşık olacaktır. Başka bir deyişle, dünya önemli miktarda kritik malzeme sıkıntısıyla karşı karşıya kalabilir. (UEA raporunda kaygıyla belirtildiği üzere “Temiz enerji geçişleri küresel olarak hızlanırken ve güneş panelleri, rüzgar türbinleri ve elektrikli arabalar büyüyen ölçekte kullanılırken, kilit mineraller için hızla büyüyen bu pazarlar fiyat dalgalanmalarına, jeopolitik etkilere ve hatta tedarik kesintilerine maruz kalabilir.”)
Başka bir komplikasyon da şudur: lityum, kobalt ve bu nadir toprak elementleri de dahil olmak üzere en kritik bir dizi malzemenin üretimi yüksek oranda sadece birkaç ülkede yoğunlaşmış durumda, bu, dünyanın birkaç büyük petrol kaynağına bağımlılığından kaynaklananlara eşlik eden jeopolitik mücadelelere yol açabilecek bir gerçek. UEA’ya göre, sadece bir ülke, Demokratik Kongo Cumhuriyeti, şu anda dünyadaki kobaltın %80’inden fazlasını ve bir diğeri – Çin – nadir toprak elementlerinin %70’ini sağlıyor. Benzer şekilde, lityum üretimi büyük ölçüde iki ülkede, ortaklaşa dünya arzının yaklaşık %80’ini oluşturan Arjantin ve Şili’de yapılırken, dört ülke (Arjantin, Şili, Kongo ve Peru) bakırımızın çoğunu sağlıyor. Başka bir deyişle, gelecekte ihtiyaç duyulacak olan bu tür malzemeler petrol ve doğal gazdan çok daha az sayıda ülkede yoğunlaşıyor ve bu da UEA analistlerinin, dünyanın bunlara erişimi konusunda gelecekte yaşanabilecek mücadeleler konusunda endişelenmesine yol açıyor.
Petrolden Lityuma: Elektrikli Araba Devriminin Jeopolitik Etkileri
Petrolün küresel jeopolitiği şekillendirmedeki rolü herkes tarafından biliniyor. Petrol, dünya ulaşımı ve dolayısıyla dünya ekonomisinin etkin işleyişi için gerekli hale geldiğinden beri, bariz nedenlerle “stratejik” bir kaynak olarak görülüyor. Petrol en yoğun biçimde, tarihsel olarak Avrupa ve Kuzey Amerika’daki başlıca endüstriyel faaliyet merkezlerinden uzak ve düzenli olarak siyasi sarsıntılara maruz kalan bir bölge olan Orta Doğu’da bulunduğundan, başlıca ithalatçı ülkeler uzun süredir bu bölgenin petrol üretimi ve ihracatı üzerinde bir miktar kontrol uygulamaya çalıştılar. Bu, elbette, İngiltere ve diğer Avrupalı güçlerin Basra Körfezi bölgesinin petrol üreten kısımlarının sömürge kontrolü için mücadele ettiği Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra başlayarak, daha yüksek düzeyde bir kaynak emperyalizmine yol açtı. Bu durum, Amerika Birleşik Devletleri’nin bu rekabete büyük bir şekilde girdiği II. Dünya Savaşı’ndan sonra da devam etti.
ABD için, 1973 ve 1979’daki “petrol şokları”ndan sonra Ortadoğu petrolüne erişimin sağlanması stratejik bir öncelik haline geldi – ilkine, o yılki Ekim Savaşı’nda Washington’un İsrail’e verdiği desteğe misilleme olan bir Arap petrol ambargosunun neden oldu; ikincisine ise İran’daki İslam Devrimi’nin neden olduğu ihtiyaç maddeleri akışının kesintiye uğraması. Amerikan benzin istasyonlarındaki sonsuz kuyruklara ve müteakip durgunluklara yanıt olarak, birbirini takip eden başkanlar, silahlı kuvvet kullanımı da dahil olmak üzere, petrol ithalatını “gerekli olan her yolla” koruma sözü verdiler. Ve bu duruş Başkan George H.W. Bush’un 1991’de Saddam Hüseyin’in Irak’ına karşı ilk Körfez Savaşı’nı başlatması ve oğlunun 2003’te aynı ülkeyi işgal etmesine yol açtı.
Petrol yüklü şistlerin ve diğer tortul kayaçların yerel yataklarının hidrolik kırma teknolojisi tarafından ne kadar kapsamlı bir şekilde kullanıldığı göz önüne alındığında, 2021’de ABD artık Orta Doğu petrolüne bağımlı değil. Yine de, petrol kullanımı ile jeopolitik çatışma arasındaki ortadan kalkmış değil. Çoğu analist, petrolün önümüzdeki on yıllar boyunca küresel enerjinin büyük bir bölümünü sağlamaya devam edeceğine inanıyor ve bunun, kalan kaynaklar üzerinde siyasi ve askeri mücadeleler yaratacağı kesin. Örneğin, Güney ve Doğu Çin Denizlerindeki tartışmalı açık deniz kaynakları yüzünden şimdiden çatışma çıkmış durumda ve bazı analistler, Kuzey Kutbu bölgesinde de kullanılmayan petrol ve maden yataklarının kontrolü için bir mücadele olacağını tahmin ediyor.
O halde sorulması gereken soru şu: Elektrikli otomobil sahipliğindeki bir patlama tüm bunları değiştirecek mi? EV pazar payı şimdiden hızla büyüyor ve 2030 yılına kadar dünya çapındaki satışların %15’ine ulaşması bekleniyor. Büyük otomobil üreticileri, talepte bir artış öngörerek bu tür araçlara büyük yatırımlar yapıyor. 2020’de dünya çapında satışa sunulan yaklaşık 370 EV modeli vardı – 2019’a göre %40 daha fazla- ve büyük otomobil üreticileri 2022’ye kadar 450 modeli daha kullanıma sunma planlarını açıkladılar. Ayrıca General Motors, 2035 yılına kadar konvansiyonel benzinli ve dizel araçları tamamen devre dışı bırakma niyetini açıkladı, Volvo’nun CEO’su ise 2030 yılı itibarı ile şirketin sadece EV satacağını belirtti.
Bu değişimin, küresel kaynak ticareti açısından ciddi sonuçlarla birlikte daha da ivme kazanacağını varsaymak mantıklıdır. UEA’na göre, tipik bir elektrikli otomobil, petrolle çalışan geleneksel bir araca göre altı kat daha fazla mineral girdisi gerektiriyor. Bunlara elektrik kabloları için bakır ve pil performansı, uzun ömür ve enerji yoğunluğu (ağırlık birimi başına enerji çıkışı) sağlamak için gereken kobalt, grafit, lityum ve nikel dahildir. Ayrıca, EV motorlarına takılan kalıcı mıknatıslar için nadir toprak elementleri gerekli olacaktır.
Çoğu EV’de kullanılan lityum iyon pillerin birincil bileşeni olan lityum, bilinen en hafif metaldir. Hem kil yataklarında hem de cevher kompozitlerinde bulunmasına rağmen, kolayca çıkarılabilen yoğunluklarda nadiren bulunur, ancak Bolivya’daki dünyanın en büyük tuz yatağı olan Salar de Uyuni gibi bölgelerindeki tuzlu sudan da çıkarılabilir. Şu anda, dünyadaki lityumun yaklaşık %58’i Avustralya’dan, %20’si Şili’den, %11’i Çin’den, %6’sı Arjantin’den ve daha küçük yüzdelerde başka yerlerden geliyor. Bir ABD firması olan Lithium Americas, Nevada’nın kuzeyindeki bir kil yatağından önemli miktarlarda lityum çıkarmayı üstlenmek üzere, ancak su kaynaklarının kirlenmesinden korkan yerel çiftçiler ve Amerikan Yerlilerinin direnişiyle karşılaşıyor.
Kobalt, lityum iyon pillerin bir diğer önemli bileşenidir. Nadiren saf yataklarda bulunur ve çoğunlukla bakır ve nikel madenciliğinin bir yan ürünü olarak elde edilir. Bugün, neredeyse tamamen, şiddet ve kaosun yaşandığı Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nin bakır kuşağı olarak bilinen, bir zamanlar ülkenin geri kalanından kopmaya çalışan ve hala ayrılıkçı dürtülere sahip bir bölge olan Katanga Eyaletinin bakır madenciliği sayesinde üretiliyor.
Nadir toprak elementleri, dünya yüzeyine dağılmış, ancak nadiren madenciliğe elverişli yoğunlukta bulunan 17 metalik madde grubunu kapsar. Bunların arasında disprosyum, lantanyum, neodimyum ve terbiyum da dahil olmak üzere birkaçı gelecekteki yeşil enerji çözümleri için olmazsa olmazdır. Diğer minerallerle alaşım olarak kullanıldıklarında, elektrikli araçlar ve rüzgar türbinleri için önemli bir gereklilik olan yüksek sıcaklık koşullarında elektrik motorlarının manyetizasyonunu sürdürmeye yardımcı olurlar. Şu anda, nadir toprak elementlerinin yaklaşık %70’i Çin’den, belki %12’si Avustralya’dan ve %8’i ABD’den gelmektedir.
Bu tür yoğunlaşmaların konumuna göz gezdirmek bile, Başkan Biden ve diğer dünya liderlerinin öngördüğü yeşil enerji geçişinin, geçmişte petrole dayalı olarak kaynaklananlardan çok da farklı olmayan ciddi jeopolitik sorunlarla karşılaşabileceğini gösteriyor. Öncelikle, gezegendeki askeri açıdan en güçlü ülke olan Amerika Birleşik Devletleri, gelişmiş yeşil teknolojiler için gerekli olan nikel ve çinko gibi diğer kritik minerallerin yanı sıra nadir toprak elementlerini yalnızca küçük yüzdelerde kendisi sağlayabilir. Yakın bir müttefik olan Avustralya, şüphesiz bu minerallerden bazılarının önemli bir tedarikçisi olacak olsa da, zaten giderek artan bir şekilde bir düşman olarak görülen Çin, nadir toprak elementleri söz konusu olduğunda çok önemlidir ve gezegendeki en çatışmalı ülkelerden biri olan Kongo kobaltın lider üreticisidir. Bu nedenle, yenilenebilir enerjili bir geleceğe geçişin kolay veya çatışmasız olacağını aklınızdan bile geçirmeyin.
Ufuktaki Kriz
Bu tür kritik malzemelerin yetersiz veya erişilmesi zor arzı olasılığıyla karşı karşıya kalan enerji stratejistleri, mümkün olduğu kadar çok yerde yeni kaynaklar geliştirmek için şimdiden büyük çaba gösterilmesi için çağrıda bulunuyorlar. Uluslararası Enerji Ajansı’nın yönetici direktörü Fatih Birol, “Birçok kritik mineral için bugünün tedarik ve yatırım planları, güneş panelleri, rüzgar türbinleri ve elektrikli araçların hızlandırılmış tanzimini desteklemek için gerekenlerin çok gerisinde kalıyor” dedi. “Bu tehlikeler gerçektir, ancak üstesinden gelinebilir. Politika yapıcılar ve şirketlerin yaklaşımı, kritik minerallerin temiz enerji geçişleri için hayati bir etken olmaya devam edip etmeyeceğini veya süreçte bir darboğaz olup olmayacağını belirleyecektir.”
Ancak Birol ve UEA’daki meslektaşlarının çok net bir şekilde belirttiği gibi, artan maden üretiminin önündeki engellerin üstesinden gelmek hiç de kolay olmayacaktır. Öncelikle, yeni madencilik girişimleri başlatmak olağanüstü derecede pahalı olabilir ve çok sayıda risk içerebilir. Madencilik firmaları, yasal mevzuatın kolaylaştırıcı olduğu ve gelecekteki kamulaştırma veya savaşa karşı koruma bekleyebilecekleri Avustralya gibi bir ülkede milyarlarca dolar yatırım yapmaya istekli olabilir, ancak gelecek vaat eden birçok cevher kaynağı Demokratik Kongo Cumhuriyeti, Myanmar, Peru ve Rusya gibi bu koşulların pek geçerli olmadığı ülkelerde bulunmaktadır. Örneğin, belirli nadir toprak elementlerinin önemli bir üreticisi olan Myanmar’daki mevcut kargaşa, şimdiden bunların gelecekteki bulunabilirliği konusunda endişelere ve fiyatlarda bir artışa yol açtı.
Düşen cevher kalitesi de bir endişe kaynağıdır. Maden sahaları söz konusu olduğunda, bu gezegen, bazen Tunç Çağı’nın başlarından beri, bu cevherler için yağmalandı ve en iyi yatakların çoğu uzun zaman önce keşfedildi ve sömürüldü. UEA, kritik mineraller ve yeşil teknoloji hakkındaki raporunda, “Son yıllarda, cevher kalitesinin bir dizi emtiada düşmeye devam ettiğini” belirtti. “Örneğin, Şili’deki ortalama bakır cevheri kalitesi son 15 yılda %30 azaldı. Düşük nitelikli cevherlerden metal içeriği çıkarmak daha fazla enerji gerektiriyor ve üretim maliyetleri, sera gazı emisyonları ve atık hacimleri üzerinde artış baskısı oluşturuyor.”
Ek olarak, yeraltı kaya oluşumlarından minerallerin çıkarılması genellikle asitlerin ve diğer toksik maddelerin kullanımını gerektirir ve genellikle kullanımdan sonra kirlenen çok miktarda su gerektirir. Bu, çevre koruma mevzuatının yürürlüğe girmesinden ve yerel toplulukların seferber edilmesinden bu yana daha da büyük bir sorun haline geldi. Lityum örneğinde Nevada’da olduğu gibi, dünyanın birçok yerinde yeni madencilik ve cevher işleme çabaları giderek daha şiddetli yerel muhalefetle karşılaşacak. Örneğin, Avustralyalı bir firma olan Lynas Corporation, Mount Weld nadir toprak madeninden işlenmek üzere Malezya’ya cevher göndererek Avustralya’nın çevre yasalarından kaçmaya çalıştığında, oradaki yerel aktivistler bunu önlemek için uzun süreli bir kampanya yürüttüler.
Washington için, yeşil bir devrim için kritik malzemelerin mevcudiyeti söz konusu olduğunda, belki de hiçbir sorun bu ülkenin Pekin ile bozulan ilişkisinden daha çetin değildir. Sonuçta, Çin şu anda dünyadaki nadir toprak kaynaklarının %70’ini sağlıyor ve diğer önemli minerallerin önemli yataklarını da barındırıyor. Ülkenin, başka yerlerde çıkarılan birçok önemli malzemenin rafine edilmesinden ve işlenmesinden sorumlu olması da aynı derecede önemlidir. Aslında, maden işleme söz konusu olduğunda, rakamlar şaşırtıcıdır. Çin önemli miktarda kobalt veya nikel üretmeyebilir, ancak dünyadaki işlenmiş kobaltın yaklaşık %65’i ve işlenmiş nikelinin %35’inden sorumludur. Çin dünyadaki lityumun %11’ini üretirken, işlenmiş lityumun yaklaşık %60’ından sorumludur. Bununla birlikte, nadir toprak elementleri söz konusu olduğunda, Çin şaşırtıcı bir şekilde baskındır. Sadece dünya hammaddelerinin %60’ını sağlamakla kalmıyor, aynı zamanda işlenmiş nadir toprak elementlerinin yaklaşık %90’ını sağlıyor.
Meseleyi basitçe ifade etmek gerekirse, Amerika Birleşik Devletleri veya diğer ülkelerin Çin ile ekonomik olarak ilişki kurmadan fosil yakıtlardan yenilenebilir enerjiye dayalı bir ekonomiye büyük bir geçiş yapmasının hiçbir yolu yoktur. Kuşkusuz, bu bağımlılığın derecesini azaltmak için çaba sarf edilecektir, ancak yakın gelecekte nadir toprak elementleri, lityum ve diğer önemli maddelerde Çin’e bağımlılığı ortadan kaldırmak için gerçekçi bir olasılık yok. Başka bir deyişle, ABD, Pekin’e karşı alçakgönüllü bir Soğuk Savaş benzeri duruştan daha da düşmanca bir duruşa geçerse ve Kongre’deki birçok “Çin şahinleri” tarafından savunulduğu gibi ekonomisini Halk Cumhuriyeti’nden “ayrıştırmak” için Trump tarzı girişimlerde bulunursa, Biden yönetiminin yeşil enerji geleceği planlarından vazgeçmek zorunda kalacağı şüphesizdir.
Elbette, ulusların bir zamanlar petrol için savaştıkları gibi, dünyanın kritik mineral kaynakları için savaşmaya başladıkları bir geleceği hayal etmek mümkün. Aynı zamanda, bizimki gibi ülkelerin yeterli hammadde eksikliği nedeniyle yeşil enerji geleceği planlarını tamamen terk ettiği ve geçmişin petrol savaşlarına geri döndüğü bir dünya tasavvur etmek de gayet mümkündür. Ancak bu, halihazırda aşırı ısınan bir gezegende, medeniyet için ölümden daha beter bir akıbete yol açacaktır.
Gerçekte, kritik mineraller için yeni madenler ve işleme tesisleri kurarak, yetersiz tedarik edilen malzemelerin ikamelerini geliştirerek, madencilik tekniklerini geliştirerek yeşil enerji geçişini hızlandırmak üzere Washington ve Pekin için birbirleriyle ve diğer birçok ülke ile işbirliği yapmaktan, çevresel tehlikeleri azaltmak ve atılan pillerden ve diğer ürünlerden hayati minerallerin geri dönüşümünü önemli ölçüde artırmaktan başka seçenek yok. Başka herhangi bir alternatifin birinci dereceden veya ondan da beter bir felaket olacağı kesindir.
Michael T. Klare, Hampshire College’da barış ve dünya güvenliği çalışmaları profesörü ve Resource Wars (Kaynak Savaşları), Blood and Oil (Kan ve Petrol) ve Rising Powers, Shrinking Planet: The New Geopolitics of Energy (Yükselen Güçler, Küçülen Gezegen: Yeni Enerji Jeopolitikleri) kitaplarının yazarıdır.
Bu makale Salon’da yayınlanan İngilizce orijinalinden Türkçeye çevrilmiştir.
Çeviren: Irmak Gümüşbaş
